พิพิธภัณฑ์พระตำหนักดาราภิรมย์และสวนเจ้าสบาย

       พระตำหนักดาราภิรมย์ ในอดีตนั้นเป็นที่ประทับของพระราชชายาเจ้าดารารัศมี ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ปัจจุบันกลายมาเป็นพิพิธภัณฑ์ด้านประวัติศาสตร์และสถาปัตยกรรมที่สำคัญ เริ่มจากวันพฤหัสบดีที่ 9 ธันวาคม พ.ศ. 2542 ซึ่งตรงกับวันสิ้นพระชนม์ครบปีที่ 66 ของพระราชชายา เจ้าดารารัศมี จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยได้รับพระราชทานพระกรุณาธิคุณจากสมเด็จเจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ เสด็จเปิดพิพิธภัณฑ์พระตำหนักดาราภิรมย์

          พิพิธภัณฑ์แห่งนี้ตั้งอยู่ที่อำเภอแม่ริม ห่างจากตัวเมืองเก่าเชียงใหม่ออกไปทางทิศเหนือ อยู่ฝั่งตรงข้ามคลองชลประทานกับวัดป่าดาราภิรมย์

          ความเป็นมาของการเสด็จมาประทับที่พระตำหนักแห่งนี้ เนื่องมาจากเมื่อทรงเจริญพระชันษาเข้าเขตปัจฉิมวัยแล้ว พระราชชายาฯ โปรดความสงบ และทรงสนพระทัยในเรื่องการเกษตร จึงโปรดเกล้าเสด็จไปประทับนอกเมืองเชียงใหม่เป็นประจำ ในระยะแรกๆ ทรงประทับอยู่ที่คุ้มรินแก้ว (แถวกาดสวนแก้ว) และต่อมาจึงได้ตัดสินใจปลูกตำหนักที่อำเภอแม่ริม สมเด็จฯ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต ทรงตั้งนามว่า ตำหนักดาราภิรมย์ และสวนทดลองการเกษตรในที่แห่งเดียวกันว่า สวนเจ้าสบาย ให้คล้องกันกับชื่อ หาดเจ้าสำราญ ที่เพชรบุรี

          การสร้างตำหนัก พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ทรงวางแผนผังอาณาบริเวณด้วยพระองค์เอง ทรงกำหนดที่ตั้งตำหนัก และทางสัญจร รวมทั้งสวนดอกไม้ สวนผลไม้ สวนครัว และที่นา โดยพิจารณาจากสภาพภูมิประเทศ ทิศทางลม แสงสว่างอย่างละเอียดรอบคอบ และทรงควบคุมงานก่อสร้างด้วยพระองค์เอง พระตำหนักดาราภิรมย์ จึงเสมือนเป็น บ้าน ของพระองค์ท่านอย่างแท้จริง ทรงปลูกและประทับจนประชวรหนัก ก่อนวาระสุดท้ายของพระชนม์ชีพ    

รูปแบบพระตำหนักดาราภิรมย์และสวนเจ้าสบาย

          พระตำหนักดาราภิรมย์ เป็นอาคารครึ่งตึกครึ่งไม้ขนาดใหญ่ โครงสร้างคอนกรีตเสริมเหล็ก ชั้นล่างเป็นใต้ถุนโล่งก่ออิฐ ส่วนชั้นบนเป็นไม้ ภายในแบ่งกั้นเป็นห้องต่างๆ เพดานภายในห้องสูง มีช่องลมเป็นไม้ฉลุโดยรอบ ด้านหน้าอาคารมีมุขบันไดคอนกรีต ยื่นออกจากตัวอาคารเป็นซุ้มเทียบรถยนต์ หลังคาซุ้มเป็นดาดฟ้าขึ้นไปใช้งานได้ รูปแบบอาคารแม้จะเป็นทางฝรั่ง แต่ปรับเปลี่ยนให้เหมาะกับสภาพดินฟ้าอากาศของไทย คล้ายกับพระที่นั่งวิมานเมฆ และบ้านพักอาศัยในย่านสาทรและสีลม ที่สร้างในยุคสมัยเดียวกัน

          จากบันไดมุขด้านหน้าเป็นห้องรับแขกและห้องสวย ถัดเข้าไปด้านตะวันออกเป็นห้องบรรทม ซึ่งอยู่ตอนกลางของตัวอาคาร มีห้องสรงและห้องพระบังคนอยู่ติดกัน ต่อไปทางด้านใต้เป็นห้องประทับ ต่อทะลุถึงชานกว้าง มีเรือนไม้ดอกชำมะนาดและดอกชะลูด พันเลื้อยขึ้นปกคลุมเหนือชาน จากชานมีอีกบันไดหลังสำหรับลงไปด้านล่างของตำหนัก

          จากห้องรับแขกกลาง มีช่องทางแล่นผ่านตลอดออกไปยังชาน ทางด้านตะวันตกเป็นห้องสำหรับแขกมาพัก มีอยู่หลายห้องด้วยกัน แต่ละห้องมีห้องน้ำห้องส้วมพร้อมติดกับห้องนี้ มีบันไดลงชั้นล่าง ไปยังที่พักของพนักงานเจ้าหน้าที่ฝ่ายชาย และมีทางเชื่อมต่อไปยังเรือนไม้ชั้นเดียวหลังใหญ่ ที่เป็นห้องเครื่องด้านหนึ่ง และเป็นห้องพักของพนักงานเจ้าหน้าที่ฝ่ายหญิงอีกด้านหนึ่ง

          บริเวณทางทิศตะวันออกของตำหนัก เป็นสวนดอกไม้นานาชนิด โดยเฉพาะกุหลาบซึ่งมีทั้งพันธุ์ต่างประเทศและพันธุ์พื้นเมือง ในสมัยที่พระราชชายาฯ ยังพระชนม์ชีพอยู่นั้น พระองค์จะเสด็จสวนกุหลาบทุกเช้า ทรงใช้เวลาอยู่กับแปลงและกระถางกุหลาบ ทรงเก็บดอกตัดแต่งกิ่ง ถอนหญ้า พรวนดิน คอยดูแลตรวจโรคและแมลงที่มารบกวนกัดกินใบและดอก กระทั่งถึงเวลาเสวยอาหารเช้าจึงเสด็จขึ้นตำหนัก

ประวัติการก่อสร้างพระตำหนัก

          สำหรับปีที่ก่อสร้างพระตำหนักดาราภิรมย์นั้น ยังไม่พบหลักฐานชัดเจน อย่างไรก็ตามหากอนุมานว่าพระราชชายาฯ กราบบังคมทูลลากลับเชียงใหม่ในปี พ.ศ.2457 พระชันษาในเวลานั้นคือ 40 ปี เมื่อทรงพระชันษาเข้าเขตปัจฉิมวัย ประมาณเวลาว่าสิบปีต่อมา จึงเสด็จไปประทับนอกเมืองที่คุ้มรินแก้ว และเสด็จไปพักผ่อนที่น้ำตกแม่สาเป็นประจำ จนกระทั่งนำไปสู่การตัดสินพระทัยปลูกตำหนักใหม่ที่อำเภอแม่ริม และประทับอยู่ ณ ตำหนักนี้จนเมื่อประชวรหนัก จึงย้ายกลับมาที่คุ้มรินแก้ว จนสิ้นพระชนม์ชีพในปี พ.ศ.2476 ดังนั้นช่วงเวลาออกแบบและก่อสร้างพระตำหนักดาราภิรมย์ น่าจะอยู่ระหว่างปี พ.ศ2467 ถึง พ.ศ.2476

          หากแม้ว่าพระราชชายาฯ เสด็จไปในเวลาก่อนหน้านี้ รวมทั้งระหว่างการก่อสร้างพระตำหนัก อาจประทับอาคารชั่วคราว เหมือนกับกรณีที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 5 เสด็จประทับที่พระที่นั่งวิมานเมฆ ระหว่างการก่อสร้างพระที่นั่งอัมพรสถาน พระราชวังดุสิต

          อนึ่ง หากพิจารณาตามรูปแบบอาคารที่ทันสมัยมากในเวลานั้น การก่อสร้างพระตำหนัก คงต้องใช้เวลานานหลายปี แม้ว่าวัสดุก่อสร้างส่วนหนึ่งมาจากกรุงเทพฯ อย่างเช่นปูนซีเมนต์ ซึ่งขณะนั้นเริ่มผลิตได้แล้วที่โรงงานปูนซีเมนต์ไทย เตาปูน บางซื่อ แต่วัสดุอีกหลายอย่างคงต้องสั่งซื้อจากต่างประเทศ ได้แก่ เหล็กเส้น ฝ้าเพดานกระเบื้องใยหินแผ่นเรียบ พื้นแผ่นหินขัดแบบสำเร็จรูปในห้องสรง กระเบื้องซีเมนต์พิมพ์ลายสีสดที่ใช้ปูพื้นระเบียงบนซุ้มรถยนต์ ลูกฟักกระจก โดยเฉพาะกระจกสีเขียวผิวลายดอกสุขภัณฑ์ เป็นต้น อีกทั้งการก่อสร้างโครงสร้างคอนกรีตเสริมเหล็ก และการใช้วัสดุสมัยใหม่ดังกล่าว คงจำเป็นต้องอาศัยช่างฝีมือชาวจีนจากกรุงเทพฯ ทำงานร่วมกับแรงงานพื้นถิ่น

การปรับปรุงบริเวณสวนเจ้าสบาย

          บริเวณสวนด้านหน้าพระตำหนัก มีอนุสาวรีย์พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ซึ่งกองกำกับการตำรวจตระเวนชายแดนที่ 33 ร่วมกับเจ้านายฝ่ายเหนือสร้างครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. 2529 และสร้างใหม่อีกครั้งเมื่อปี พ.ศ. 2533 โดยถือเอาวันที่ 9 ธันวาคมของทุกปีอันเป็นวันคล้ายสิ้นพระชนม์ของพระองค์ท่าน เป็นวันประกอบพิธีวางพวงมาลัยดอกไม้สดสักการะ และระลึกถึงพระมหากรุณาธิคุณของพระองค์ท่านตลอดมา บริเวณนี้มีต้นลิ้นจี่ที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ รัชกาลที่ 9 สมเด็จพระบรมราชินีนาถฯ (พระพันปีหลวง) กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอฯ ทรงปลูกไว้เมื่อเสด็จเยือนพระตำหนักดาราภิรมย์ และทรงถวายสักการะพระอนุสาวรีย์พระราชชายาเจ้าดารารัศมี

          เพื่อให้สอดคล้องกับตัวพระตำหนักและอนุสาวรีย์ จึงได้ตัดแต่งบำรุงต้นลิ้นจี่ทั้งสี่ต้นให้มีพุ่มทรงสวยงาม ปรับปรุงบริเวณโดยรอบฐานอนุสาวรีย์ ปลูกไม้ประดับ ปรับสนาม ให้ได้ระดับ รวมทั้งถนนทางเท้าพระตำหนัก ที่ปูพื้นด้วยกระเบื้องหินล้าง ลวดลายตามยุคสมัยเดิม

          ส่วนการปรับปรุงภูมิทัศน์บริเวณสวนเจ้าสบาย มีการเสริมสระน้ำให้แข็งแรง สามารถเก็บกักน้ำได้เช่นในอดีต มีน้ำพุรูปดาว รวมทั้งโยกย้ายศาลาโล่งแบบไทยภาคกลาง ที่เคยเป็นศาลารับรองพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ในคราที่เสด็จประพาสเชียงใหม่ โดยซ่อมแซมให้สวยงามและโยกย้ายมาอยู่ในตำแหน่งรับกับพระตำหนักด้านทิศตะวันออกตรงแนวแกนจากห้องบรรทม

          ต้นไม้ขนาดใหญ่ที่สันนิษฐานว่าปลูกมาแต่เดิมนั้น เก็บรักษาไว้ทั้งหมด อีกทั้งนำต้นไม้ต่างๆ ที่พระราชชายาฯ ทรงโปรด มาปลูกใหม่หลายชนิด ได้แก่ จำปา จำปี ปีบ ลั่นทมดอกแดง กุหลาบมอญ เขี้ยวกระแต ชวนชม บัวดิน ขจร ชมนาด และรสสุคนธ์ รวมทั้ง “กุหลาบพันธุ์จุฬาลงกรณ์” ซึ่งเป็นกุหลาบที่พระราชชายาทรงโปรดและทรงตั้งชื่อถวายเป็นพระบรมราชานุสรณ์แด่พระพุทธเจ้าหลวง

การจัดแสดงภายในพิพิธภัณฑ์

          เพื่อให้พระตำหนักมีสภาพเป็นเช่นในอดีต จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยได้รับความร่วมมืออย่างดียิ่งจากกลุ่มเจ้านายฝ่ายเหนือ พ่อค้า และประชาชนชาวเชียงใหม่ ร่วมใจกันบริจาคและเสาะหาสิ่งของเครื่องใช้เพื่อจัดแสดงในพิพิธภัณฑ์ โดยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนินรับสิ่งของเครื่องใช้อันเกี่ยวเนื่องกับพระราชชายาเจ้าดารารัศมี ณ คุ้มรินแก้ว จังหวัดเชียงใหม่ เมื่อเดือนกันยายน พ.ศ.2542 และพระราชทานให้จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยจัดแสดงในห้องต่างๆ ที่เกี่ยวกับพระประวัติและพระกรณียกิจของพระราชชายา เจ้าดารารัศมี 

          โถงทางเดิน จัดแสดงนิทรรศการเกี่ยวกับพระปฐมวงศ์ พระประวัติ พระตำหนักที่ประทับในพระราชชายา เจ้าดารารัศมี พระตำหนักดาราภิรมย์   ห้องรับแขก จัดแสดงของถวายอันเกี่ยวเนื่องกับพระราชชายา เจ้าดารารัศมีและเครื่องเรือนร่วมสมัย ห้องบรรทมจัดแสดงของถวายอันเกี่ยวเนื่องกับพระราชชายา เจ้าดารารัศมี และเครื่องเรือนร่วมสมัย ห้องพักผ่อนพระอิริยาบถ จัดแสดงจานชาม เครื่องเสวย ของใช้ส่วนพระองค์ และเครื่องดนตรี ห้องจัดแสดงพระกรณียกิจ ด้านการศาสนา ด้านการเกษตร และด้านศิลปศาสตร์ ห้องจัดแสดงชุดเครื่องทรง ผ้าทอที่พระราชชายาฯ ทรงออกแบบลวดลายและส่งเสริมการทอ ชุดการแสดงที่พระราชชายาฯ ได้ทรงฟื้นฟูและทรงดัดแปลงศิลปะภาคกลางให้เข้ากับศิลปะภาคเหนือ และห้องสรง

          ส่วนชั้นล่างจัดแสดงเครื่องมือเกษตร ที่ทรงใช้ในการทดลองการเกษตรแผนใหม่ในสวนเจ้าสบาย นอกจากนั้นยังมีเครื่องทอผ้าชนิดเดียวกับที่เคยใช้ทอผ้าสำหรับพระราชชายาฯ โดยเฉพาะ

          พระตำหนักดาราภิรมย์และสวนเจ้าสบาย ณ ปัจจุบัน ถือเป็นประจักษ์พยานแห่งประวัติศาสตร์สำคัญอีกแห่งหนึ่ง เป็นอนุสรณ์สถานแห่งเจ้าดารารัศมี พระราชชายาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ผู้ที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ให้ความเคารพเมื่อครั้งที่ยังมีพระชนม์อยู่ เป็นปูชนียบุคคลของชาวล้านนา ผู้นำวิทยาการสมัยใหม่สู่ดินแดนภาคเหนือ ในขณะเดียวกันสามารถรักษาเอกลักษณ์ของท้องถิ่นไว้ได้

หมายเหตุ ปรับปรุงจากบทความของ ศาสตราจารย์ ดร.บัณฑิต จุลาสัยคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ที่เคยบรรยายให้แก่งานเสวนา “ดารารัศมีรำฦก” ณ สถาบันวิจัยสังคม มช.ปี 2562