ร่วมสืบค้น “ประวัติศาสตร์เมืองเสริม”

          วันอาทิตย์ที่ 28 มกราคม 2567 ที่จะถึงนี้ ดิฉันและคณะจะลงพื้นที่อำเภอเสริมงาม จังหวัดลำปาง เพื่อจัดกิจกรรมเสวนาทางวิชาการหัวข้อ “ประวัติศาสตร์เมืองเสริม” มีกำหนดการคร่าวๆ คือ ภาคเช้า 09.00-12.00 น. เสวนาในห้องประชุมที่โรงเรียนเสริมงามวิทยาคม (ต.ทุ่งงาม อ.เสริมงาม) ส่วนภาคบ่าย จะพาผู้ร่วมเสวนาไปทัศนศึกษาสถานที่สำคัญหลายแห่งในเขตอำเภอเสริมงาม

          หน่วยงานไหนเป็นผู้จัด? และทำไมต้องมาจัดกิจกรรมที่นี่ด้วยเล่า? คำตอบแรก หน่วยงานที่เป็นเจ้าภาพมีสองหน่วยคือ 1. “กองทุนสงวน โชติสุขรัตน์” กับ 2.“สมาคมสหพันธ์ท่องเที่ยวภาคเหนือจังหวัดลำพูน” (สสทน.ลำพูน) ซึ่งพอดีดิฉันสวมหมวกสองใบ เป็นทั้งกรรมการกองทุนฯ และเป็นทั้งนายกสมาคมฯ หน่วยงานทั้งสองจึงได้มาจับมือเป็นเจ้าภาพร่วมกัน

ส่วนคำถามที่สอง เหตุผลที่ต้องมาจัดที่เมืองเสริมแห่งนี้ ก็เนื่องมาจาก วัตถุประสงค์ของการจัดตั้งกองทุนสงวน โชติสุขรัตน์ ได้ระบุไว้ชัดแล้วว่า อยากกระตุ้นหรือสนับสนุนการสืบค้นวิจัยประวัติศาสตร์ท้องถิ่นในชุมชนเล็กชุมชนน้อยที่ถูกมองข้าม แทบไม่มีที่อยู่ที่ยืนในเวทีประวัติศาสตร์กระแสหลัก กองทุนนี้ต้องการมีส่วนช่วยรวบรวมและบันทึกเรื่องราวของท้องถิ่นเล็กๆ เพื่อเป็นอีกหนึ่งจิ๊กซอว์ช่วยเติมต่อให้เห็นภาพความเคลื่อนไหวของล้านนาในผืนใหญ่ชัดเจนยิ่งขึ้น สมดังเจตนารมณ์ของอาจารย์สงวน โชติสุขรัตน์ นักประวัติศาสตร์ล้านนาผู้อุทิศตนทำงานอย่างหนัก ก่อนที่ท่านจะวายชนม์ไปเมื่อปี 2518 โดยในวันที่ 31 มกราคมปีนี้ครบรอบการจากไปของท่านเป็นเวลา 49 ปี 

          แน่นอนว่าอำเภอเสริมงามก็เป็นอีกหนึ่งในสถานที่ที่อาจารย์สงวนเคยแรมรอนร่อนเร่ด้วยรถจี๊ปคู่ใจสะพายกล้องลงพื้นที่เก็บข้อมูลเพื่อตามหาจิ๊กซอว์ที่แหว่งวิ่นทีละตัวมาร้อยเรียงประวัติศาสตร์ เติมเต็มให้แก่แผ่นดินล้านนา น่าเสียดายเหลือเกินที่ท่านเสียชีวิตตั้งแต่อายุยังไม่มาก ทำให้งานค้นคว้าของท่านเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ท้องถิ่นในพื้นที่ต่างๆ ต้องหยุดชะงักไป ถือเป็นภาระหน้าที่ที่ท้าทายของทายาท โดยธิดาคนโต คุณพันธ์นพิต โชติสุขรัตน์ หนึ่งในกรรมการกองทุนฯ เข้ามารับหน้าที่สานฝันงานค้างของคุณพ่อสงวนต่อ

          เหตุผลอีกประการหนึ่ง ของการที่คณะผู้จัดได้คัดเลือก “เมืองเสริม” หรืออำเภอเสริมงาม เป็นสถานที่จัดกิจกรรมครั้งนี้ สืบเนื่องมาจากเมื่อราว 9-10 ปีที่แล้ว สมัยที่ดิฉันเป็นบรรณาธิการเรียบเรียงหนังสือ “สิริชีวประวัติครูบาเจ้าศรีวิชัย” และผลงานการบูรณปฏิสังขรณ์ของท่านทั่วล้านนาให้แก่สมาคมชาวลำพูนนั้น ระหว่างปี 2557-2559 ดิฉันเทียวไปเทียวมาที่อำเภอเสริมงามไม่ต่ำกว่า 10 รอบ เพื่อตระเวนหาวัดที่ท่านครูบาฯ ได้สร้างไว้ในเขตนี้ ทำให้ต้องลงพื้นที่วัดมากกว่า 30 แห่ง เพื่อพิสูจน์ค้นหาความจริงว่ามีวัดไหนบ้างที่เป็นผลงานของท่าน ในที่สุดก็ได้คำตอบว่ามีจำนวนมากทีเดียว แต่ละวัดมิได้สร้างพร้อมกัน แต่ครูบาเจ้าศรีวิชัยเทียวไปเทียวมาที่นี่หลายสิบรอบ ท่านมีความผูกพันกับเมืองเสริมนี้มากเป็นพิเศษ ทั้งยังมีศิษย์เอกจำนวนหลายคนที่อยู่คอยช่วยเป็นกำลังหลักเวลาท่านมาบูรณปฏิสังขรณ์ในพื้นที่แห่งนี้

          ขอย้อนกลับมาที่รูปแบบของกิจกรรม “ประวัติศาสตร์เมืองเสริม” ซึ่งผู้จัดมีความยินดีที่จะเชื้อชวนเชิญให้ผู้สนใจทั่วไปได้เข้าร่วม เพื่อล้อมวงเสวนาแลกเปลี่ยนข้อมูลซึ่งกันและกัน ภายใต้การแจ้งชื่อและจำนวนผู้เข้าร่วมให้แก่ดิฉันได้รับทราบ ณ เฟซบุ๊กของ Pensupa Sukkata เพื่อทำการลงทะเบียน ส่วนรายละเอียดหัวข้อบรรยายในภาคเช้า มีวิทยากรที่จะร่วมประเด็น 4 คน ดังนี้

          หัวข้อแรก อาจารย์ภูเดช แสนสา นักประวัติศาสตร์ดาวรุ่งแห่งล้านนา บรรยายเรื่อง “เมืองเสริมในเอกสารล้านนา” โดยอาจารย์ภูเดชจะช่วยค้นคว้าว่าชื่อของเมืองเสริมนี้ เคยปรากฏอยู่ในเอกสารชิ้นใดบ้าง เมืองเสริมเคยร่วมเหตุการณ์ใดบ้าง นับแต่ยุคเก่าสุด จะสามารถสืบสาวได้ถึงสมัยพระญามังรายหรือไม่ หรือจะเก่าสุดแค่สมัยพระเจ้าติโลกราชเท่านั้น รวมไปถึงเมืองเสริมในอดีตเคยชื่อเมืองอะไร คำว่า “เสริม” มีความหมายอย่างไรเป็นการเฉพาะหรือไม่ เมืองเสริมเคยมีเจ้าเมืองชั้นยศระดับใดปกครอง เคยเป็นส่วนหนึ่งในสังกัดของพันนาใดที่ใหญ่กว่า เช่นเมืองเถินหรือไม่ และชื่อของเมืองเสริมได้ถูกลดบทบาทไปจากหน้าประวัติศาสตร์ล้านนาตั้งแต่ยุคใด ทำไมจึงถูกเลือนหายกลายสถานะเป็นแค่อำเภอหนึ่งของจังหวัดลำปาง
          หัวข้อที่สอง ดิฉัน ดร.เพ็ญสุภา สุขคตะ ในฐานะผู้เชี่ยวชาญด้านหริภุญไชยศึกษา และครูบาเจ้าศรีวิชัยศึกษา จะมานำเสนอสองประเด็น ประเด็นแรก เมืองเสริมงามนี้เป็นส่วนหนึ่งในเส้นทางเสด็จของพระนางจามเทวีหรือไม่ กล่าวคือมีมุขปาฐะของชาวกะเหรี่ยงฝั่งลำพูนในพื้นที่บริเวณรอยตะเข็บพรมแดนระหว่างลำพูน-ลำปาง แถวดอยผาด่าน ตำบลทากาศ อำเภอแม่ทา จังหวัดลำพูน มักเล่าขานกันว่า เบื้องหลังช่องเขาดอยสะแงะนี้ หรือเขตอำเภอเสริมงามนั้น เป็นอีกหนึ่งเส้นทางเสด็จของพระนางจามเทวี ซึ่งยังไม่เคยมีการศึกษาเรื่องนี้กันอย่างจริงจัง

กับอีกหัวข้อหนึ่งที่ดิฉันมีความยินดีที่จะนำเสนออย่างยิ่งนั่นคือเรื่อง “ครูบาก๋องดังแห่งเมืองเสริม” ฉายาครูบากลองดัง (ภาษาล้านนาออกเสียงกลองว่า ก๋อง) นั้นจักหมายถึงใครอื่นใดมิได้เลย นอกเสียจากครูบาเจ้าศรีวิชัยเท่านั้น ครูบาฯ ได้มาสร้างวัดจำนวนหลายแห่ง ประกอบด้วย วัดนาเอี้ยง วัดศรีดอนไชย วัดศรีลังกา วัดผาลาด วัดพระธาตุดอยกู่(แม่กึ้ด) วัดทุ่งงำแพะ (ปัจจุบันชื่อวัดทุ่งงามหลวง) และบางวัดยังได้ส่งสานุศิษย์ไปดำเนินการบูรณะแทน เช่น วัดครกขวาง วัดสบแม่ทำ (วัดม่วงคำ) เป็นต้น รายละเอียดส่วนนี้ดิฉันคงได้แลกเปลี่ยนกับคนในพื้นที่อย่างเจาะลึก เผื่อว่ายังหลงเหลือร่องรอยของสิ่งปลูกสร้างอื่นใดอีกหรือไม่ที่ครูบาฯ ไปมีความเกี่ยวข้อง

หัวข้อที่สาม อาจารย์บัญญัติ ยะวัน หรือครูคัต (คัตเตอร์) คนเมืองเสริม แต่ทุกวันนี้สอนหนังสืออยู่ที่โรงเรียนแห่งหนึ่งในอำเภอเถิน เป็นกำลังหลักคนสำคัญที่คอยให้ข้อมูลชี้เบาะแสเรื่องราวเชิงลึกเกี่ยวกับวัดที่ครูบาเจ้าศรีวิชัยไปซ่อมและสร้างในอำเภอเสริมงามแก่ดิฉัน ระหว่างที่ทำวิจัยเรื่องครูบาเจ้าศรีวิชัยเมื่อ 9-10 ปีก่อน ครูคัตจะมาเป็นวิทยากรหัวข้อ “คำบอกเล่าของชาวเมืองเสริม” เนื่องจากอาจารย์บัญญัติเป็นคนที่เกิดและเติบโตในพื้นที่นี้ มีเครือญาติ เครือข่ายพร้อมที่จะให้ข้อมูลเพิ่มเติมเกี่ยวกับประวัติศาสตร์เมืองเสริมจากความทรงจำของคนในชุมชนในมิติต่างๆ ที่เราอาจคาดไม่ถึง ถือเป็นช่วงเวลาที่น่ารับฟังด้วยความตื่นเต้นเป็นอย่างยิ่ง

หัวข้อสุดท้าย ร้อยเอก ดร.อัครินทร์ ลีราเชนทร์ (สกุลเดิม พงษ์พันธ์เดชา) จะมาขมวดสรุปนำเสนอแนวทางบริหารจัดการองค์ความรู้ของท้องถิ่นเพื่อนำไปใช้ต่อยอดในด้านต่างๆ อาทิ ด้านหลักสูตรการเรียนการสอน ด้านการท่องเที่ยว ด้านการอนุรักษ์โบราณสถาน ด้านการพัฒนาสังคมและชุมชนเมือง เป็นต้น

กิจกรรมภาคบ่ายก็มีความน่าสนใจไม่น้อยไปกว่าภาคเช้า คณะผู้จัดได้กำหนดพาผู้เข้าร่วมเสวนาลงพื้นที่สองส่วน ส่วนแรกคือวัดที่มีความเกี่ยวข้องกับครูบาเจ้าศรีวิชัยในโซนที่ไม่ไกลนัก (คือไม่สามารถเก็บได้หมดทุกวัด) ได้แก่

วัดนาเอี้ยง จากงานวิจัยของดิฉันทำให้ทราบว่า ครูบาเจ้าศรีวิชัยหมดเงินค่าก่อสร้างพระธาตุวัดนาเอี้ยง เมืองเสริม รวมทั้งค่าทำทานสมโภชฉลองพระธาตุจำนวนทั้งสิ้น 1,030 รูเปีย 73 สตางค์ นอกจากนี้ยังพบแผ่นจารึกไม้ พร้อมรูปเสือสองตัว เป็นปีนักษัตรของครูบาฯ เขียนข้อความว่าครูบา “วัดจอมสะหลีดอนไชย เป็นวัดของครูบาเจ้าศรีวิชัย อยู่วัดบ้านปาง ได้จัดการก่อสร้างใน พ.ศ. 2472 ตัว จุลศักราช 1291 ตัว ปีกัดไส้ เดือนออก หกค่ำ วันศุกร์”

วัดศรีลังกา เป็นวัดบ้านเกิดเมืองนอนของศิษย์เอกครูบาเจ้าศรีวิชัยรูปสำคัญ นั่นคือ ครูบาตา คนฺธวํโส ท่านเกิดประมาณปี 2441 เป็นบุตรของพ่อน้อยแสนและแม่ใส แสนวัง เด็กชายตาขอฝากตัวเป็นลูกศิษย์ของครูบาแก้ว (ครูบาแก้วชาวเมืองเสริม เป็นศิษย์ครูบาเจ้าศรีวิชัยมาก่อนแล้ว) เด็กชายตาได้ติดตามครูบาแก้วไปยังวัดบ้านปาง ต.ศรีวิชัย อ.ลี้ จ.ลำพูน ครูบาเจ้าศรีวิชัยจัดการบรรพชาให้เป็นสามเณรในวัย 12 ปี ส่วนครูบาแก้วได้เดินทางกลับเมืองเสริม สามเณรตาได้อยู่ปรนนิบัติรับใช้จนเป็นที่ได้รับการไว้วางใจจากครูบาเจ้าศรีวิชัย ดังหลักฐานที่ทราบ 2 ตัวอย่างคือ เรื่องแรก ครูบาตาเป็นผู้กลึงลูกประคำจากกะลามะพร้าวตาเดียวถวายครูบาเจ้าศรีวิชัยซึ่งใช้คล้องคอมาตลอดชีวิต และอีกเรื่องคือ ตอนครูบาเจ้าศรีวิชัยใกล้ละสังขาร ครูบาตาเป็นหนึ่งในสองของลูกศิษย์ผู้ใกล้ชิดคอยทำหน้าที่สวดมนต์ “ธรรมจักรกัปวัตนสูตร” ให้ครูบาเจ้าศรีวิชัยฟังในช่วงลมหายใจสุดท้ายมิรู้ว่ากี่ร้อยรอบ ต่อมาครูบาตาได้กลับมาเป็นเจ้าอาวาสวัดผาลาด ซึ่งอยู่ไม่ไกลจากวัดศรีลังกา

วัดศรีลังกาได้รับการอุปถัมภ์ปัจจัยในการก่อสร้างโดย “เจ้าแม่เศรษฐีคำร้อย” ผู้เป็นคหบดีให้การสนับสนุนการสร้างวัดหลายแห่งในละแวกเมืองเสริม อีกแห่งคือวัดนางอย (วัดหลวงนางอย) เหตุที่ชื่อ “ศรีลังกา” ทางวัดเล่าว่าเพราะในอดีตหลายร้อยปีเคยมีพระภิกษุได้นำต้นศรีมหาโพธิ์จากลังกามาปลูกไว้ แต่ปัจจุบันต้นโพธิ์ตายไปแล้ว 

วัดผาลาด วัดนี้เองเป็นที่มาของฉายา “ครูบาก๋องดัง” กล่าวคือวัดนี้มีกลองปู่จา (ปูชา) ขนาดใหญ่มากในศาลา สร้างโดยครูบาเจ้าศรีวิชัย กล่าวกันว่าเมื่อปี 2522 ได้มีโจรใจบาปแอบเข้ามาลักขุดเจาะขโมยของมีค่าที่ด้านหลังองค์พระประธานในพระวิหาร ปรากฏว่าเกิดสิ่งมหัศจรรย์คือเสียงฆ้องเสียงกลองปู่จาลั่นดังขึ้นเอง 3 ครั้ง ปลุกให้ชาวบ้านแตกตื่นรีบวิ่งไปดูเหตุการณ์ที่วัดผาลาด ทำให้โจรไม่สามารถขโมยของมีค่าไปได้ ชาวบ้านเชื่อว่าการรอดพ้นจากเภทภัยในครั้งนั้นได้ ก็เนื่องมาจากปุญญาปารมีของครูบาเจ้าศรีวิชัยคุ้มปกวัดผาลาดนั่นเอง

นอกจากนี้ยังมีสถานที่อีกสองแห่งที่จะพาคณะไปทัศนศึกษา ซึ่งไม่ได้มีความเกี่ยวข้องกับครูบาเจ้าศรีวิชัย แห่งแรกชื่อวัดหลวงนางอย มีความงามเป็นเลิศ ถือเป็นเพชรน้ำเอกแห่งเมืองเสริมเลยทีเดียว กับอีกแห่งหนึ่งอาจารย์บัญญัติจะพาเราไปดูศาลเจ้าพ่อเวียงรัง และร่วมกันค้นหาคำตอบของคำว่า “เวียงรัง” ว่าตัวเวียงนี้ตั้งอยู่ที่ไหน เวียงรังเป็นเวียงแห่งเดียวกันกับเวียงเสริมใช่หรือไม่ ?

หลังเสร็จสิ้นกิจกรรมแล้ว ดิฉันจะทำการถอดคลิปประมวลข้อมูลทั้งหมด นำมาเรียบเรียงเนื้อหาเป็นชุดความรู้ แล้วส่งมอบให้กับชุมชนชาวเมืองเสริม และไม่ว่าข้อมูลที่เรารวบรวมได้นั้น จะมากหรือจะน้อย จะขาดหรือล้น เพียงใดก็ตาม ขอให้ถือว่าทั้งหมดนี้เป็น “สารตั้งต้น” ที่ชาวเมืองเสริมผู้สนใจด้านประวัติศาสตร์โบราณคดีสามารถนำไปใช้ศึกษาต่อยอดได้อีกต่อไปในอนาคต