กระบวนเสด็จทางชลมารค จากลุ่มเจ้าพระยาสู่พิงคนที

          การเสด็จมาครองราชย์ยังนครหริภุญไชยของพระนางจามเทวี ธิดากษัตริย์ละโว้ ตามที่ได้รับการอัญเชิญจากฤๅษีวาสุเทพ ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในทางสังคมและวัฒนธรรมขึ้นแก่บ้านเมือง เพราะพระองค์ทรงเสด็จพระราชดำเนินพร้อมด้วยพระสงฆ์ผู้ทรงพระไตรปิฎก พราหมณาจารย์ ผู้เชี่ยวชาญในศิลปวิทยาต่างๆ นักปราชญ์ราชบัณฑิต ช่างศิลปะ ข้าราชบริพารตามเสด็จจำนวนมาก จากเมืองละโว้สู่นครหริภุญไชย โดยเริ่มออกเดินทางในปี พ.ศ. 1204 เพื่อที่จะไปสร้างบ้านแปลงเมืองแห่งใหม่นั้นให้บริบูรณ์ยิ่งขึ้น รวมทั้งการสร้างเมืองบริวารหรือเมืองหน้าด่านตามเบี้ยบ้ายรายทางอีกด้วย พระนางจามเทวีได้เสด็จมาพร้อมกับบริวารหมู่ใหญ่จำพวกละ 500 คน ดังข้อความในตำนานมูลศาสนา

          ...(1) ข้าน้อยขอพระมหาเถระที่ทรงปิฎกมีประมาณ 500 รูป (2) หมู่ปะขาวทั้งหลายที่ตั้งอยู่ในเบญจศีล 500 คน (3) บัณฑิต 500 คน (4) หมู่ช่างสลัก 500 คน (5) ช่างแก้วแหวน 500 คน (6) พ่อเลี้ยง 500 คน (7) แม่เลี้ยง 500 คน (8) หมู่หมอโหรา 500 คน (9) หมอยา 500 คน (10) ช่างเงิน 500 คน (11) ช่างทอง 500 คน (12) ช่างเหล็ก 500 คน (13) ช่างเขียน 500 คน (14) หมู่ช่างทั้งหลายต่างๆ 500 คน และ (15) หมู่พ่อเวียก ทั้งหลาย 500 คน เพื่อให้สำเร็จประโยชน์ทั้งภายในและภายนอกแท้จริง...

กระบวนเสด็จทางชลมารคของพระนางจามเทวีมีจำนวนมากถึง 7,500 ชีวิต ระหว่างที่ยังมิได้เสด็จถึงนครหริภุญไชยนั้น พระนางได้ทรงศีลและฉลองพระองค์ขาวโดยตลอด เส้นทางที่เสด็จโดยชลมารคนั้นกินระยะเวลายาวนานกว่า 7 เดือน จำเป็นต้องหยุดพัก ณ ตำบลต่างๆ ตามรายทาง

ลำดับสถานที่แวะพักกระบวนเสด็จพระนางจามเทวี

          ● สถานที่ลำดับที่ 1 เมืองพระบาง/บางประบาง

          เมืองพระบาง หรือประบาง ถือเป็นจุดแรกสุดที่ตำนานแทบทุกเล่มบันทึกไว้ว่าหลังออกจากละโว้แล้ว เป็นสถานที่ที่กระบวนเสด็จพระนางจามเทวีเดินทางมาถึง ปัญหาคือเราไม่ทราบว่าจุดนี้ไกลจากละโว้มากแค่ไหน และพระนางจามเทวีใช้เส้นทางเสด็จสายใด ระหว่างแม่น้ำลพบุรี หรือแม่น้ำบางขาม เนื่องจากข้อมูลในตำนานไม่ได้ระบุรายละเอียดของทิศทาง แต่หากตั้งข้อสมมติฐานว่าในยุคนั้นละโว้ตั้งอยู่บนฝั่งทะเล แม่น้ำลพบุรีก็อาจจะไหลลงอ่าวไทยและลัดไปสู่ปากน้ำเจ้าพระยาที่เมืองสิงห์บุรีได้เลยหรือไม่?

          เมืองประบาง ผู้ปริวรรตตำนานมูลศาสนาสันนิษฐานว่า หมายถึงปากบางหมื่นหาญ ใกล้ปากน้ำบางพุทรา อำเภอพรหมบุรี จังหวัดสิงห์บุรี ซึ่งมีลำน้ำสาขาย่อยของเจ้าพระยาไหลผ่าน ดิฉันได้ลงพื้นที่สำรวจเส้นทางดังกล่าว พบว่า “บางประปาง” ทุกวันนี้มีตลาดชื่อปากบาง ตั้งอยู่ริมแม่น้ำเจ้าพระยาใกล้กับวัดอัมพวัน เหนือตลาดปากบางขึ้นมาตามลำน้ำเจ้าพระยาลัดเลาะมาทางตะวันตกเฉียงเหนือ จะมีลำน้ำจักรสีห์ซึ่งเป็นลำน้ำสาขาย่อยของเจ้าพระยา ที่แห่งนี้เป็นสถานที่ตั้งวัดสำคัญ 2 แห่ง ได้แก่ วัดหน้าพระธาตุ ถือเป็นพระมหาธาตุแห่งเมืองสิงห์บุรี และอีกแห่งไกลออกไปเพียง 1.5 กิโลเมตร เป็นที่ตั้งของวัดพระนอนจักรสีห์ ซึ่งชาวบ้านในละแวกวัดทั้ง 2 แห่งนี้ยังมีเลื่อมใสศรัทธาและมีความเชื่อว่าเป็นเส้นทางกระบวนเสด็จของพระนางจามเทวีจริง โดยกล่าวกันว่า พระนางจามเทวีเป็นผู้มาวางรากฐานสถาปนาองค์พระมหาธาตุสิงห์บุรี พร้อมกับได้มากราบนมัสการพระนอนจักรสีห์

          ในขณะเดียวกัน ชาวลพบุรีอีกกลุ่มหนึ่งมีความเชื่อว่าน่าจะหมายถึงแหล่งโบราณคดีที่ตำบลจันเสน อำเภอตาคลี จังหวัดนครสวรรค์มากกว่า ชื่อเดิมของนครสวรรค์ตามศิลาจารึกหลักที่1 ของพ่อขุนรามคำแหงมหาราชแห่งกรุงสุโขทัย เคยมีชื่อว่า “พระบาง” มาก่อน (แต่นครสวรรค์ก็กว้างใหญ่ไพศาลมาก จึงไม่แน่ใจว่าคำว่า “พระบาง” อยู่ในอำเภอไหนของนครสวรรค์ในปัจจุบัน) หากเป็นกรณีนี้ ก็อาจเป็นไปได้ว่ากระบวนเสด็จพระนางจามเทวีสามารถใช้เส้นทางแม่น้ำบางขามขึ้นมาทางทิศเหนือบรรจบลำคูหนุมาน โดยขึ้นมาจากอำเภอท่าวุ้ง เข้าอำเภอบ้านหมี่ ก็สามารถเข้าสู่ตำบลจันเสนได้ในระยะเวลาอันรวดเร็วเช่นกัน แหล่งโบราณคดีจันเสนพบร่องรอยหลักฐานโบราณวัตถุสมัยทวารวดีจำนวนมาก

            ● สถานที่ลำดับที่ 2 เมืองคันธิกะ กะทิกะ คนิทกะ

          สันนิษฐานว่าคือบริเวณเมืองอินทร์บุรีในสิงห์บุรี ดิฉันได้ลงพื้นที่สำรวจโบราณสถานและโบราณวัตถุที่ “คูเมืองอินทร์บุรี” พบว่าเป็นเมืองเก่าที่มีอายุเก่าแก่ถึงสมัยทวารวดีตอนต้นเช่นเดียวกัน มีโบราณวัตถุชิ้นสำคัญประกอบด้วย ธรรมจักร ตุ๊กตาคนจูงลิง พระพิมพ์ ประติมากรรมปูนปั้น ภาชนะดินเผา ฯลฯ

          สิ่งที่ควรขบคิดคือ ยังมีเมืองชื่อ “คนที” ในกำแพงเพชรอีกแห่งหนึ่ง ซึ่งมีรากศัพท์คล้ายกับคำว่า คันธิกะ นักโบราณคดีของกรมศิลปากรอธิบายว่า เมืองนั้นเป็นเขตชุมชนมอญเก่า พบปูนปั้นดินเผาเป็นภาชนะคนที-คนโท จำนวนมาก แต่เมื่อพิจารณาที่ตั้งของกำแพงเพชรแล้ว พบว่าอยู่ไกลเกินกว่าจะเป็นเมืองในลำดับที่ 2 ของเส้นทางเสด็จได้ 

          ● สถานที่ลำดับที่ 3 เมืองบุรัฐ/บุรัฐะ  

          หากลำดับเส้นทางโดยเชื่อว่า 1. สิงห์บุรีคือเมืองบางประบาง 2. อินทร์บุรีคือเมืองคันธิกะ ดังนั้น บริเวณวัดพระบรมธาตุชัยนาทก็น่าจะเป็นเมืองลำดับที่ 3 ตรงกับเมืองที่ชื่อว่าบุรัฐ จากการลงพื้นที่วัดพระบรมธาตุชัยนาท และพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ชัยนาทมุนี ของกรมศิลปากรซึ่งตั้งอยู่ด้านหลังวัด ได้พบหลักฐานด้านโบราณคดีที่มีอายุเก่าแก่ถึงสมัยทวารวดีตอนต้นหลายชิ้น อาทิ พระพิมพ์รุ่นเก่าหลายพิมพ์ทรง เจดีย์ทรงศิลปะยุคศรีวิชัยที่แม้จะบูรณะใหม่แล้ว แต่ยังทำตามรูปแบบเดิม พระพุทธรูปสมัยทวารวดีหลายองค์ เป็นต้น

        ● สถานที่ลำดับที่ 4 เมืองบุราง/บุรา/ บุราณ/บุราณะ

          อาจเป็นแหล่งโบราณคดีบ้านโคกไม้เดน ตำบลท่าน้ำอ้อย อำเภอพยุหะคีรี จังหวัดนครสวรรค์ พบซากโบราณสถานสมัยทวารวดี และโบราณวัตถุรุ่นเก่าจำนวนมาก หลายชิ้นมีอายุเก่าแก่ไปถึงยุคก่อนประวัติศาสตร์ เช่น “ปู่เมฆ” ประติมากรรมสำริดรูปชายยืนยกมือขอฝน เป็นต้น จัดเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑ์วัดเขาไม้เดน โดยชุมชนในแถบนี้ยังมีความศรัทธาและความผูกพันต่อพระนางจามเทวีอยู่ อนึ่ง บ้านโคกไม้เดนมีการระบุชื่อในอดีตของชุมชนว่า “เมืองบน” อันเป็นต้นกำเนิดของการแปลงเป็นคำว่า “นครสวรรค์” ในสมัยรัตนโกสินทร์ต่อมา 

          ● สถานที่ลำดับที่ 5 เมืองเทพบุรี 

          สันนิษฐานว่าคือบริเวณอำเภอบรรพตพิสัย จังหวัดนครสวรรค์ ที่พบจารึกดงแม่นางเมือง มีเนื้อหากล่าวถึงสตรีผู้เป็นราชธิดาของกษัตริย์ โดยพระนางต้องเข้าพิธีสยุมพรกับกษัตริย์อีกเมืองหนึ่ง จารึกนี้เขียนด้วยตัวอักษรขอม มีอายุพุทธศตวรรษที่ 16 ระบุชื่อเมืองในจารึกว่า “ธยานปุระ” แม้ว่าจารึกหลักดังกล่าวจะทำขึ้นหลังยุคพระนางจามเทวีถึง 400 ปี แต่แหล่งโบราณคดีที่อำเภอบรรพตพิสัยนี้ ก็พบโบราณวัตถุโบราณสถานสมัยทวารวดีจำนวนมากด้วยเช่นกัน ถือเป็นเขตวัฒนธรรมทวารวดีที่ต่อเนื่องกับแหล่งโบราณคดีที่จันเสนและโคกไม้เดน 

          ● สถานที่ลำดับที่ 6 เมืองบางพล /ปางพล 

          สันนิษฐานว่าคือเมืองโบราณรุ่นเก่าในเขตอำเภอเมืองกำแพงเพชร ชื่อว่า “นครไตรตรึงษ์” ตั้งอยู่ฟากตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา คู่กับ “เมืองเทพนคร” (ควรหมายถึงเทพบุรี ในลำดับก่อนหน้านี้หรือไม่?) ตำนานกล่าวว่าเมืองไตรตรึงษ์ว่าเป็นเมืองของนางอุษา ส่วนเมืองเทพนครเป็นเมืองของท้าวชินเสน หรือท้าวแสนปม บรรพบุรุษของพระเจ้าอู่ทอง ที่นครไตรตรึงษ์มีวัดวังพระธาตุที่ได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์ใหม่ มีการขุดพบพระพุทธรูปสมัยทวารวดี และโบราณวัตถุดินเผารุ่นเก่าอีกจำนวนหนึ่ง ปัจจุบันจัดแสดงในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กำแพงเพชร 

        ● สถานที่ลำดับที่ 7 เมืองรากเสียด/ เกาะรากเสียด 

          ปัจจุบันยังมีชื่อเกาะนี้อยู่ในอำเภอโกสัมพี 

          ● สถานที่ลำดับที่ 8 หาดเสียว/หาดเชี่ยว/หาดแซว/หาดเชียงเรือ

          ณ หาดแห่งหนึ่ง เกิดน้ำรั่วเข้าเรือพระที่นั่งของพระนางจามเทวีจนเสื้อผ้าเปียก เรียกกันว่า หาดเชียงเรือ ตั้งอยู่ในจังหวัดตากตอนล่าง แต่ปัจจุบันเปลี่ยนชื่อเป็นบ้านเชียงเงิน 

          ● สถานที่ลำดับที่ 9 เกาะตะเภา 

          เรือในขบวนชนหินล่มลง ปัจจุบันมีชื่อตําบลเกาะตะเภา อยู่ในพื้นที่อําเภอบ้านตาก มีวัดท่าพระธาตุ (พระบรมธาตุบ้านตาก) เป็นที่สังเกต จึงเรียกสถานที่นี้ต่อมาว่า บ้านตาก

          ● สถานที่ลำดับที่ 10 เมืองตาก/ บ้านตาก 

          ณ ตำบลหนึ่ง พระนางจามเทวีทรงมีรับสั่งให้พระพี่เลี้ยงและข้าราชบริพารนำสิ่งของทั้งหลายอันเปียกชุ่มน้ำมาตั้งแต่หาดเสียว และเกาะตะเภา ขึ้นมาตาก ปัจจุบันไม่สามารถจำแนกแยกระหว่าง เกาะตะเภากับบ้านตาก เนื่องจากคือบริเวณวัดพระบรมธาตุบ้านตาก จุดเดียวกัน

        ● สถานที่ลำดับที่ 11 บ้านระแหง/เวียงระแกง 

          ชาวโกสัมพีนําหยกและไม้จันทน์แดงมาถวายพระนางจามเทวี เป็นจุดพักหาไม้มาซ่อมเรือและตากสิ่งของส่วนที่เหลือยังเปียกให้แห้งสนิท 

          ● สถานที่ลำดับที่ 12 สามเงา/จามเหงา 

          เป็นจุดที่แม่น้ำวังกับแม่ระมิงค์มาบรรจบกัน พระนางจามเทวีเห็นไพร่พลง่วงเหงากันอยู่ รวมทั้งพระนางเองก็ดูเหงาๆ ไป จึงเรียกสถานที่นี้ว่า จามเหงา/สยามเหงา ครั้นแสงอาทิตย์สาดต้องพระครรภ์ของพระนางจามเทวี ทรงทอดพระเนตรเห็นรูปบุคคล 3 คนในอุทร คือพระนาง และพระโอรสแฝดทั้งสอง จึงเรียกสถานที่นี้ว่า “สามเงา”

          ปัจจุบันบริเวณนี้คือวัดป่าพระสามเงา จังหวัดตาก มีหน้าผาสามเงาทางฝั่งตะวันตกของวัด 

        หลังจากจุด “สามเงา” แล้วเราไม่สามารถลงพื้นที่สำรวจพื้นที่ “ผาอาบนาง” สถานที่เสียชีวิตของนางสนมกำนัล รวมทั้ง “ผาแต้ม” (หน้าผาตั้งขวางทางน้ำ พระนางจามเทวีให้วาดผนังเป็นรูปช้าง) ได้ เนื่องจากเป็นบริเวณที่จมน้ำอยู่ด้านเหนือเขื่อนภูมิพล อำเภอสามเงา จังหวัดตาก

          จึงขอจบเส้นทางเสด็จพระนางจามเทวีในส่วนที่ตำนานระบุไว้แต่เพียงเท่านี้